۵ آبان ۱۳۹۳

خشونت‌های نرم



جلسه چهارم بود و بچه‌ها باید از همسایگانشان می‌نوشتند. هنوز وارد کلاس نشده بودم که بچه‌ها دوره‌ام کردند. با هم کل انداخته بودند و هر کس سعی می‌کرد نوبت زودتری برای خواندن نوشته‌اش بگیرد. ترس از خواندن و دیده‌شدن که فرو بریزد پتانسیل عجیب و غریبی آزاد می‌شود. سه جلسه اول بچه‌ها از خودشان و خانواده‌شان نوشته بودند. این اولین جلسه‌ای بود که پا از حریم خانواده بیرون می‌گذاشتیم و از چشم ناظر بچه‌ها به دنیای همسایگانشان نگاه می‌کردیم. برخلاف نق و نچ‌های آخر جلسه قبل که "ما همسایه مون رو نمی‌شناسیم" یا "ما اصلا همسایه نداریم" همه دست پر آمده بودند. خواندن نوشته‌ها را با هیجان‌انگیزترین‌هایشان شروع کردیم. یک قتل ناموسی، خیانت دوطرفه زن و شوهری جوان که همسایه‌ها را به وجد آورده، پیرمردها و پیرزن‌هایی که بچه‌هایشان رهایشان کرده‌اند، بوی تریاک و عربده‌های بعد از مصرف روان‌گردان‌ها در روایت‌های طنز بچه‌ها، کلاس را منفجر کرده بود. از این موضوع جا خورده بودم که چطور سطح نوشته‌ها نسبت به سال‌های قبل از بگومگوهای ساده بر سر پرداخت نشدن قبوض آب و گاز یا مشاجره‌های خانوادگی و رعایت نکردن قوانین آپارتمان‌نشینی تا این حد تغییر کرده، اما چیزی که در نهایت برایم شوک‌آور بود نگاه طنز بچه‌ها به مسائلی بود که من هرگز نتوانسته بودم به آنها بخندم. از یک طرف قدرت طنزپردازی بچه‌ها برایم قابل ستایش بود و سخت خوشحالم کرده بود و از طرف دیگر توانایی خندیدن به خودکشی پسری که روان‌گردان مصرف کرده یا پیرمردی که عصرها لخت بین دیش‌های ماهواره قدم می‌زند و بچه‌هایش حاضر نمی‌شوند حتی سری به او بزنند کم و بیش مرا ترسانده بود.
بیست دقیقه به پایان کلاس بیشتر نمانده بود و من زور می‌زدم هیجانات بچه‌ها را کنترل کنم  بتوانم ذهنشان را برای نوشتن موضوع جلسه بعد آماده کنم. مغزم درست کار نمی‌کرد. از اینکه پا به پای بچه‌ها خندیده بودم احساس عذاب وجدان می‌کردم و از طرفی به خودم می‌گفتم خنده تنها راه مقاوم شدن در مقابل خشونت‌های دنیای امروز است. از جایم بلند شدم و در میان داد و فریاد بچه‌ها که می‌خواستند هنوز نوشته‌های باقی‌مانده را بخوانند پای تخته رفتم و موضوع هفته بعد را روی تخته نوشتم اما کلاس یک صدا فریاد می‌زد که خانم نوشته ترنم رو بخونیم. نوشته ترنم خیلی باحاله. خانم یکی دیگه فقط. وقت نبود. ترنم از ته کلاس گفت: خانوم می‌خواین تعریفش کنم. فقط تعریفش می‌کنم. دو دقیقه. تسلیم شدم.
-‌ ترنم تند تعریف کن. وارد جزییاتم نشو. نمی‌رسیم به کارمون
ترنم بلند شد. خنده یک ساعته روی لبان بچه‌ها همچنان کش می آمد.
-‌ خانوم ما یه سرایدار داریم اسمش آقا مهدیه.
کلاس از خنده منفجر شد. مریم گفت: ا مال ما هم آقا مهدیه. سارا گفت: مال ما ممدآقاست. ندا گفت: این سرایدارا همه اسمشون همینجوریه. لیلا گفت: افغانیه؟ مریم گفت: نه افغانی نیست. من گفتم: خب ادامه بده. یه سرایدار دارید که اسمش آقا مهدیه.
-‌ آره خانوم. دو هفته پیش که از مدرسه رفتم خونه، دیدم بابام و چند تا از همسایه‌ها، آقاهاشون یعنی، نشستن تو لابی. بابام انقده جدی بود که نگو. فقط بهم گفت برم بالا، پایینم نیام. رفتم دیدم مامان بزرگمم رنگش پریده، مامانمم نیست. حالا چی شده؟ همسایه طبقه بالاییمون یه میز گنده داشته. به آقا مهدی میگه بیا کمک کن ببریمش پایین. آقا مهدی‌م یه سرش رو می‌گیره میارن دم آسانسور. این آسانسور ما از ایناست که دو تا در داره. به ساختمونای شرقی غربی باز می‌شه. بعد آسانسور رو می‌زنن. آقا مهدی می‌ره تو. همسایه‌مون میاد میز رو هل بده می‌بینه اِ آقا مهدی نیست. هیچی دیگه نگو آسانسور خالی بوده آقا مهدی افتاده پایین .
کلاس ترکیبی بود از انفجار خنده تصور صحنه ناپدید شدن آقا مهدی و وحشت جمله بعد مریم که خبر از مرگ سرایدار می‌داد. هر کسی چیزی می‌گفت:
-‌ وای مرده؟ تو خودت دیدی؟ آسانسور افتاده بوده روش؟ چه جوری شده بود؟ تو دیدیش؟ از طبقه چندم افتاده؟ و مریم جواب می‌داد:
-‌ له شده بوده. خونش تو زیرزمین از در آسانسور اومده بود بیرون. مث این فیلما دورش نوار بسته بودن ولی پلیس نبود. جنازه‌رم برده بودن.
منتظر بودم کسی از سن و سال و قیافه سرایدار بپرسد اما همه سوال‌ها حول و حوش تصور صحنه دلخراش مرگ آقا مهدی می‌گشت. مریم ادامه داد:
-‌ حالا خانوم خودش هیچی که مامان من از اون روز حالش بده. این خانواده آقا مهدی هم رفتن شکایت کردن یک عالمه باید دیه بدیم.
یکی از ته کلاس پرسید: وا مگه شما مقصرید؟ یکی پرسید: چقد باید بدین؟
مریم گفت: نمی‌دونم مث اینکه صد میلیون یا بیشتر. همین حدودا. ندا گفت: خب بابا خیلی نیست که. سارا گفت: شما که دارین، می‌دین دیگه. مریم گفت: آره بابا. ولی خب ما چه گناهی کردیم آسانسور افتاده.
هاج و واج پای تخته ایستاده بودم. بحث دوباره روی اسامی سرایدارها چرخیده بود. پرسیدم:
-‌ مریم زن و بچه‌ داشت؟
-‌ آره خانوم. یه دونه بچه یه ساله اینا داره.
بی‌خیال درس شدم و صبر کردم تا سوال من زمینه سوال‌های مشابه را فراهم کند. اما ظاهرا سوالم به قدر کافی قوی نبود. اولین واکنش بدنم به ذهن‌هایی که کوچکترین نشانه‌ای از همدردی، دلسوزی، همدلی یا چیزی از این دسته احساسات انسانی بروز نمی‌داد تهوع آنی بود. چیزی بیشتر از ترس سراغم آمده بود. چیزی مثل گمگشتگی. انگار در فضایی بی‌جاذبه رها شده باشم؛ سرگردان در یک فضای خالی نامتناهی. توان تحلیل رفتار بچه‌ها را از دست داده بودم. نمی‌فهمیدم آیا این بچه‌ها توان تصور شرایط خانواده سرایدار را از دست داده‌اند یا نه؟  یا اینکه توان تصور را دارند اما توان همدردی ندارند و نمی‌توانند متاثر شوند. فکر می‌کردم شاید معیارهای من برای دلخراش بودن و تراژیک بودن یک حادثه با معیارهای این بچه‌ها نمی‌خواند. شاید مرگ مرد جوان سرایداری در سانحه سقوط یک آسانسور از لیست حادثه‌های دلخراش خارج شده و در ردیف اتفاقاتی مثل زمین خوردن قرار گرفته. فکر کردم شاید ما آرام آرام توانایی دوست داشتن آدم‌هایی که "دیگری" هستند را از دست می‌دهیم.  

به نظرم مورد آخر محتمل می‌آید. طی این روزها سعی کردم به یاد بیاورم در ده سال گذشته چند بار عیادت کسی به بیمارستان رفتم، چند بار در مراسم خاکسپاری شرکت کردم، چند بار اولین روزهای تولد فرزند دوستانم به دیدنشان رفتم، چند بار کسی تلفن کرده و کمک اضطراری خواسته. راستش تعدادشان به ده نمی رسد. همانطور که تعداد نفراتی که در شرایط بحرانی کمک حال من بودند یا اصلا خبر شدند که در شرایط بحرانی قرار گرفته‌ام و نیاز به پشتیبانی عاطفی‌شان دارم از انگشتان یک دست فراتر نمی‌رود. خشونت‌های ما با ما بزرگ می‌شوند. در فقدان تربیت قلب‌های رقیق، و در فقدان محافظت از صفات انسانی‌مان ظهور پدیده‌هایی مانند به رگبار بستن بچه‌های یک مدرسه، پیوستن به وحشی‌ترین گروه قاتلین در خاورمیانه و اسیدپاشی چیز عجیبی نیست. ریشه مشکل تنها در سیاست و سیاتمداران نیست. این مسئله ریشه در ساختار فرهنگی جدیدی‌ دارد که در آن دوست‌داشتن دیگران، تصور کردن زندگی‌شان و کمک‌کردن به آنها به عنوان صفات مثبت انسانی از دایره مفاهیم فرهنگی خارج شده. همه ما می‌دانیم این روزها به آدم‌هایی که برای دیگران وقت می‌گذارند بی‌آنکه پای سودی در میان باشد فقط یک صفت نسبت می‌دهند: هالو 

۲۳ مهر ۱۳۹۳

داستان مرده- داستان زنده

وقتی برای کلاس‌های پروژه امسال، نقد ادبی را پیشنهاد دادم فقط به یک چیز فکر می‌کردم؛ زنده کردن داستان. تبدیل کردنش از موجودی منفعل و نسبتا مفلوک به موجودی زنده و تاثیرگذار.  قضیه، کمک به اعتلای ادبیات و دغدغه‌های فرهنگی نبود. مسئله این بود که احساس می‌کردم نمی‌توانم ذهنم و تمام زندگی‌ام را درگیر آفرینش و خلق موجودی کنم که جامعه مخاطبش او را به چشم موجودی مفلوک یا حتی مرده می‌نگرد. موجودی که یا مورد استفاده‌اش صرفا سرگرمی‌ست یا به قصد عرض اندام‌ آدم‌هایی استفاده می‌شود که خودشان را در مقام قاضی و داستان را در مقام محکوم می‌بینند. واقعیت اینست که فقط برای یک موجود کم‌توان یا منفعل می‌توان تصمیم گرفت که چطور خودش را عرضه کند. می‌توان تصمیم گرفت کجای حرف‌هایش را نگوید، از کدام واژه‌ها استفاده نکند و حتی چه بگوید و چطور بگوید. باید خودم را نجات می‌دادم. نه با حمله به این دو گروه مخاطب داستان، بلکه با تقویت گروهی که رابطه داستان با خواننده را رابطه گفتگوی زنده و پویای دو اندیشه و دو دیدگاه می‌بیند. گروهی که اندیشه پشت قصه را به چالش می‌کشد و می‌گذارد نویسنده از ورای قصه اندیشه‌های او را هم به مناظره دعوت کند.
در پنجمین جلسه نقد ادبی، بعد از هدایت و چوبک نوبت به دانشور رسیده بود. از بچه‌ها خواسته بودم نقدی در مورد داستان بی‌بی‌شهربانو بنویسند. کلاس با سر و صدای زیاد شروع شد. برخلاف داستان عدل و قفس چوبک که بچه‌ها را میخکوب کرده بود داستان بی‌بی‌شهربانوی سیمین دانشور از دید بچه‌ها جای چندانی برای بررسی نداشت.
-‌ خانوم داستانش معلوم بود دیگه، چیزی نداشت که آدم بخواد در مورد بنویسه.
-‌ خب بچه‌ها بیاین ببینیم داستان در مورد چی بود؟
-‌ در مورد یه دختری به نام مریم که مادر کورش رو می‌بره بی‌بی‌شهربانو که شفا بگیره و خودشم شوهر کنه ..
-‌ نشد، نگفتم قصه رو بگو. گفتم داستان در مورد چی بود؟
سارا از ته کلاس داد زد: در مورد زن‌ها
الهام از ردیف جلو حرف سارا را تکمیل کرد.  
-‌ اینکه زن‌ها خیلی بدبختن.
مریم از نیمکت دوم رو به الهام گفت: اون موقع. نه الان. یعنی الانم هستن اما نه اینجوری دیگه.  
الهام حرفش را تصحیح کرد: نه اصلا قضیه بدبختی نبود، قضیه این بود که زن‌ها خیلی بیسوادن. در مورد جاهلیت زن‌ها بود به نظرم.
دلارام گفت: بیشتر زن‌ها خرافاتی بودن. انتظار داشتن این یکی چشش خوب شه، اون یکی بچه‌داردشه، یکی شوهر کنه.
نگین گفت:‌ اه اصلا من اعصابم خورد شد داستان رو خوندم. این مریم خیلی ترسو بود. اصلا نمی‌فهمم مگه نمی‌شه هم شوهر کنی هم از مادرت مراقبت کنی.
الهام بلافاصله جواب داد: معلومه که نمی‌شه. اون یکی زنه که هفت هشت تا بچه داشت رو مگه ندیدی. شوهره اصلا معلوم نبود کجا بود تو داستان. زن بدبخت یا داشت شیر می‌داد یا اون یکی رو جمع می‌کرد. وقتی هم که بچه‌ش افتاد تو نهر خودش رو می‌زد انگار نه انگار شوهره هم مسئولیت داشته. تو یه چنین وضعی حالا می‌شه مواظب یه مادر کور هم بود.
من گفتم: دقیقا مسئله همینه. نگین زن‌های داستان، زن‌های امروز نیستن. باید خودت رو بذاری جای زنی که سال 40 داره زندگی می‌کنه.
نگین گفت: بازم نمی‌فهمم. این دیگه سال سی و چهل نداره. مریم می‌تونست وقتی شوهر کرد مادرش رو هم با خودش ببره.
سارا گفت: اون‌وقت باباش می‌رفت زن می‌گرفت. تو داستان مریم گفت که می‌ترسه باباش بره زن بگیره.
نگین رو کرد به سارا: خب بگیره. آدمی که انقدر قدرنشناسه اصلا بره زن دیگه بگیره. من بودم به این بابا نگاهم نمی‌کردم.
سارا گفت: ولی تو توی داستان نیستی. مریم هست. اونم از همه چیز می‌ترسه.
من گفتم: آفرین، از چی؟
الهام گفت: از بی‌شوهر موندن، از خوب نشدن مامانش، از اینکه حتی به اون پسره فکر می‌کنه. حتی می‌ترسید تو مغزش به اون پسره فکر کنه.
نگین گفت: آره. بالاخره مریم حق داره شوهر کنه. من نمی‌فهمم چطور بعضی از آدما به فکرشون نمی‌رسه اون چیزی که حقشونه رو به عنوان حقشون بخوان.
الهام عصبی شده بود: بابا نگین یارو می‌ترسیده، می‌فهمی؟
نگین گفت: نه نمی‌فهمم. چی می‌شد مگه اگه می‌گفت از او پسره خوشش اومده.
سوال خوبی بود. سوالی که ما را به سوال‌های دیگری رساند. اول به مسئله تابوها و بعد اینکه چه کسانی می‌توانند تابوها را بکشنند و اصلا تابوهای فرهنگی چطور شکسته می‌شوند. تصورات بچه‌ها از تغییر یکی یکی بیرون می‌ریخت. این تصور که اگر شهر امروزمان آن چیزی نیست که آنها می‌خواهند، علتی جز این ندارد که هیچ‌کس قبل از آنها برای تغییر تلاش نکرده است. این تصور که نسل‌های قبل از آنها تنبل، دروغ‌گو و ریاکار بوده‌اند. این تصور که آنها می‌توانند همه چیز را تغییر دهند. این تصور که تغییر سریع و آسان رخ می‌دهد. این تصور که برای ایجاد تغییر کافیست روشنفکر باشند. این تصور که روشنفکر سه قرن پیش، صد سال پیش و روشنفکر امروز یک جور فکر می‌کنند چون روشنفکرند و روشنفکر نمی‌تواند وجوه فکریی داشته باشد که در زمان خودش پیشرو و در زمان امروز ما عقب‌مانده و متحجر به نظر بیاید. سوال‌ها یکی پس از دیگری می‌آمد و بچه‌ها به همدیگر کمک می‌کردند تا برای سوال‌هایشان جواب پیدا کنند. گاهی از لابه‌لای نوشته‌های داستان و گاهی به اتکای دانش و توان تحلیل خودشان.

وقتی در کلاس با تقه ناظم مدرسه باز شد تازه متوجه شدیم ده دقیقه از آخرین زنگ چهارشنبه گذشته. کلاس‌ها خالی شده و راننده سرویس‌ها به دنبال بچه‌هایی می‌گردند که هنوز در پیچ و خم داستان دانشور گیر کرده‌ بودند. احساس خوبی داشتم. احساس اینکه در یک جمع دوازه نفره از اعتبار داستان و داستان‌نویسی اعاده حیثیت شده. از اعتبار موجودی که بسیاری از اوقات خلق می‌شود و پا به دنیای ذهنی آدم‌ها می‌گذارد برای شفاف کردن تصویر آدم‌ها از دنیای انسانی. برای به چالش کشیدن باورهای قدیم و ایجاد تغییراتی که می‌تواند دنیای انسانی را عادلانه‌تر یا آزادانه‌تر یا صلح‌آمیزتر سازد.